“De Jodenvervolging, dat is een zeer ongelukkige kwestie geweest. Chic is het niet, maar het was een Duits probleem”.  (Teunissen, 1964-1965)

Het was dit jaar begin maart op het Thessaloniki International Documentary Festival dat ik De Propagandist zag. Hoewel deze film van Luuk Bouwman ook op IDFA vertoond was, was hij helemaal aan mij voorbijgegaan. Ondanks dat de film bekroond werd met de Best Dutch Film Award.  Nu valt mij vaker op dat een Nederlandse film en vooral een documentaire in het buitenland zien, een ander vaak veel positiever oordeel oplevert. Eerder had ik dat al bij White Balls on Walls (2022), een pijnlijke documentaire over het Stedelijk Museum in Amsterdam om het inclusiever en diverser te maken. Werd er hier in Nederland toch vooral, gegeneerd gelachen om die oude witte mannen -witte haren, witte interieurs en witte kunst- die zo nodig woke moeten doen, in het arthouse in Chicago -waar ik de film destijds zag- werd de documentaire heel serieus genomen en ook hoog gewaardeerd. Een gelijksoortige ervaring had ik ook met De Propagandist in Thessaloniki. Daarover later meer.

Als je googelt op de naam Jan Teunissen kom je niet veel meer te weten dan dat hij een nationaalsocialistische filmmaker was en ten tijde van de oorlog een machtige filmbaas was, die bepaalde wat gemaakt en wat vertoond mocht worden in de bioscopen. Zelf had ik nooit van die Teunissen (1898-1975) gehoord. Ook nooit zo geïnteresseerd geweest in Nederlandse film. Stelt toch niet zoveel voor en met diezelfde blik hebben we met zijn allen lang naar onze filmgeschiedenis in de oorlog gekeken. Stelt toch niet zoveel voor, dus ‘dat fout zijn’ zal wel meevallen. Echte propaganda kwam immers van de Duitse filmmakers met als prominentste voorbeeld Leni Riefenstahl (Triumph des Willens-1935; Olympia-1938). Zij waren toch de bezetter!?

Dat denkbeeld is drastisch gaan kantelen na het zien van De Propagandist van Luuk Bouwman, een documentairemaker die al langer de geschiedenis van het Nederlands fascisme op het spoor is. Ik sprak hem na de filmvertoning in Thessaloniki. Over hoe hij op het idee en aan het materiaal gekomen is, en over de vertrekpunten van de documentaire.

Alles Tegen Allen: stamboom van het Nederlandsch fascisme
“In 2019 maakte ik al Alles Tegen Allen, over de opkomst van fascisme in Nederland. Er waren in de jaren dertig tientallen fascistische bewegingen, dus echt meer dan alleen de NSB. In Zuid-Nederland had je bijvoorbeeld het Zwart Front en zo stuitte ik daar op de fascistische priester Wouter Lutkie. Hij was zelfs bevriend met Mussolini. Toen de film al klaar was kreeg ik per toeval een audiotape over deze Lutkie in handen. Jammer genoeg kon ik dat niet meer gebruiken, maar ik kwam er wel achter dat er veel meer geluidsmateriaal beschikbaar was. Zo kwam ik de geluidsinterviews met Jan Teunissen op het spoor. Historicus Rolf Schuursma heeft met zijn Oral History project in de jaren zestig een hele serie interviews vastgelegd van nauw betrokkenen. Van het interview met Jan Teunissen kwam maar liefst negen uur gesproken woord tevoorschijn.”

Ontluisterend en spannend
Met deze geluidsband als uitgangspunt componeerde documentairemaker Bouwman uiteindelijk zijn filmproject rondom de controversiële figuur Jan Teunissen. Een monnikenwerk uitgespreid over meerdere jaren waarbij steeds meer materiaal beschikbaar kwam zoals oude journaal- en filmbeelden, propagandafragmenten en als kers op de taart oude familiefilms (homemovies) van Teunissen zelf. Dat alles is als een prachtig mozaïek in elkaar gezet in samenwerking met de ervaren editor Sander Vos, die met al zijn speelfilmervaring voor een extra dramatische laag zorgde.

Zo is De Propagandist een ontluisterend maar op momenten ook spannend portret geworden van Teunissen als filmtsaar. Hoe een steenrijke, arrogante, Haagse, narcist als gemankeerd filmer een weg naar boven weet te vinden.  In zijn manipulatieve geldingsdrang wordt hij tijdens de oorlog de machtigste man van de Nederlandse film en verkeert hij in de hoogste kringen van de Nazi’s. Zijn persoonlijke prijs betaalt hij door het verlies van zijn twee zoons aan het Oostfront. Maar met een ongekend soort luchtigheid kijkt hij op zijn (wan)daden terug. Van spijt of schuldbesef is geen sprake, integendeel.

Een donkere bladzijde met absurde kanten
“Ik heb bewust de historici ertussen gemonteerd voor de duiding en voor een ander perspectief dan dat van Teunissen. Anders werd het op momenten toch te veel zijn verhaal, Teunissen maakte nationaalsocialistische propaganda en ik wilde niet zomaar een doorgeefluik daarvan zijn. Als documentairemaker draag je ook je verantwoordelijkheid.”

Zo is De Propagandist een opmerkelijke spiegel van Nederland geworden met al zijn donkere bladzijden, maar ook een portret met absurde kanten. Propagandafilmers die na de oorlog niet of nauwelijks gestraft zijn. Vernietigd bewijsmateriaal; de foute films die in de hongerwinter zijn verbrand om de handen aan te warmen. En vooral dat laatste valt op, als je de film in het buitenland ziet. Daar wordt de film volledig serieus historisch opgepikt, terwijl wij als Nederlander het ongemak weglachen of zelfs onbewust relativeren. Ook Luuk Bouwman viel dat op.

“Bij de première op IDFA in de grote zaal van Carre werd er inderdaad op sommige onverwachte momenten gelachen in de zaal. Ik denk dat wij snel geneigd zijn om minder streng naar onze historische werkelijkheid te kijken; onbewust meer oog hebben voor de absurde en komische kant en daarbij een soort Koot en Bie-blik ontwikkeld hebben. Hoe pijnlijk de geschiedenis ook is.”

Teunissen in de Joris Ivens zaal
Absurd toeval of een bewuste keuze: De Propagandist draait vanaf donderdag 27 maart in LUX in de Joris Ivens Zaal. De scheidslijn tussen propaganda en documentaire is dun. Dat Jan Teunissen altijd aan de verkeerde kant gestaan heeft is evident, maar hoe zie jij dat met Joris Ivens? Voor iedereen ook niet altijd even onbesproken.

“De eerste films die Teunissen maakte, lijken op de vroege films van Joris Ivens. De film Regen (1929) van Ivens en Mannus Franken vind ik zelf erg mooi en je ziet de invloed ervan op Teunissen’s eerste film Pierement (1931) – die ook met een beweeglijke en persoonlijke cameravoering is gedraaid. Mannus Franken was trouwens één van de aanwezigen bij het premièrefeestje van Pierement. Joris Ivens heeft in de jaren ’20 gewerkt aan een film met kunstenaar Erich Wichman, die één van de leidende figuren in het Nederlandse fascisme werd. En de latere regisseur van de antisemitische tekenfilm De Vos Reynaerde, Egbert van Putten – is in de jaren ’20 nog te zien naast Eisenstein wanneer die Nederland bezoekt. Dus eind jaren ’20, begin jaren ’30 liep alles nog door elkaar.”  (https://www.youtube.com/watch?v=UXUlifTYJJU)

“Joris Ivens ’s latere films zijn soms uitgesproken propagandistisch en ook niet allemaal even subtiel. Daar zitten wat mij betreft ook wel vervelende demagogische films tussen. Maar op zichzelf ben ik niet tegen propaganda. Het gaat er, zoals Rolf Schuursma ook tegen Teunissen zegt, maar net om welke politieke boodschap wordt verkondigd. Activistische films die niet op leugens maar op reële inzichten zijn gebaseerd, zijn ook voor progressieve bewegingen belangrijk. Maar zelf maak ik liever films die proberen recht te doen aan de complexiteit van de werkelijkheid.”

 “Een foto van mij en Himmler is nooit gevonden, anders had ik vast een paar jaar langer gezeten” (Teunissen, 1964-1965)