Geschreven door Ted Chiaradia

Het moet in 2019 tijdens het filmfestival in Venetië geweest zijn dat ik op de late avond nog met een zeventigtal andere cinefielen in een veel te grote zaal zat voor Citizen Rosi -een documentaire die daarna nooit meer ergens vertoond is, ook niet op het zo geroemde IDFA. Een persoonlijk document over het leven en de lange carrière van de Italiaanse filmmaker Francesco Rosi, gemaakt door zijn dochter en filmmaakster Caroline Rosi. Geen gewone documentaire maar in wezen een kroniek van het naoorlogse Italië die min of meer verteld wordt aan de hand van de films van Rosi zelf. Krachtige cinema waarin vanzelf het naoorlogse verhaal aan bod komt: de rol van de Amerikaanse bevrijders, de maffia, de Jodenvervolging, de politieke strijd tussen communisten en christendemocraten, het geweld van de Rode Brigades, natuurlijk de eeuwige corruptie, de literatuur van Carlo en Primo Levi (geen familie). Samengevat in  geëngageerde speelfilms als Salvatore Giuliano, Cadaveri eccellenti en Cristo si è fermato a Eboli.

Zijn filmoeuvre overziend kan gemakkelijk gezegd worden dat Francesco Rosi als filmmaker de ware chroniqueur was van het naoorlogse verdeelde Italië, een groot cineast die met Il caso Mattei in 1972 ook nog eens bekroond werd met de Gouden Palm in Cannes.

En met deze laatste film opende twee jaar later Filmhuis Nijmegen op 7 december 1974, op de kop af 50 jaar geleden. Op het eerste gezicht een opmerkelijke keuze, want het was op dat moment zeker niet de meest spraakmakende of actuele film. Maar Il caso Mattei, trof wel feilloos de tijdgeest en reflecteerde onbedoeld het bestaan van twee stromingen in de werkgroep van eerste Filmhuismedewerkers. De ene groep vond dat cinema en de filmprojector letterlijk als doel hadden om de samenleving te veranderen, de andere had veel meer oog voor artistieke aspecten en wilde juist die kwaliteitsfilms vertonen die in het ingeslapen bioscoopcircuit niet meer aan bod kwamen. Die dualiteit, die tweestrijd, heeft jarenlang de geschiedenis van het Filmhuis gekenmerkt. Wekelijks ellenlange discussies, soms uitmondend in  hevige tweestrijd, tot aan conflicten en scheidingen toe. En wellicht is die bipolariteit tot op de dag van vandaag op de achtergrond nog latent aanwezig. Nu dan meer vertaald in de tegenstelling tussen cinema om de (artistieke) vernieuwing en inhoud, versus films die het publiek willen behagen.

Il caso Mattei werd mede door de hoofdrol van Gian Maria Volonté zo’n overtuigende film. Een verschijning met een sterke, zelfverzekerde kop, een van de betere acteurs in Italië van dat moment. En ook nog eens zeer geëngageerd en sociaal bewogen als lid van de communistisch partij. Hoewel begonnen in spaghettiwesterns van Sergio Leone, zoals A Fistful of Dollars en A Few Dollars More – als slechterik tegenover Clint Eastwood – zat engagement ook meteen in keuze van zijn rollen. Snel klom hij op en werd de ster in met name de Europese politieke thrillers van makers als Elio Petri, Yves Boisset, Jean-Pierre Melville en Jean-Luc Godard. In het werk van Rosi was hij vier keer van de partij. En in Il Caso Mattei vertolkte hij een van zijn allerbeste rollen, als ondernemer die het opneemt tegen de macht van de Amerikaanse oliegiganten en in dit machtsspel vol corruptie ten onder gaat.

Een speciale band tussen Volonté en Filmhuis Nijmegen is er vreemd genoeg onbewust altijd gebleven. Hij overleed namelijk op 6 december 1994 tijdens filmopnames in Griekenland, een dag voor de viering van het vierde lustrum van het Filmhuis. Bleek ook nog eens te zijn op de set van Ullysses Gaze van Theo Angelopoulos. En juist deze filmmaker, een van de grootste filmauteurs van dat moment, bezocht 5 jaar later Nijmegen ten tijde van het 25-jarig bestaan. Beslist een van de hoogtepunten uit de rijke geschiedenis van het Filmhuis.

Tenslotte wil ik eindigen met een persoonlijke noot. Ik had als jonge wijsneus destijds Il caso di Mattei natuurlijk al eerder gezien, ruim voor de première in De Lindenberg, in mijn herinnering veel eerder zelfs. Het moet op de televisie geweest zijn – waar ik mijn eerste filmopvoeding kreeg. Artistieke cinema werd in de jaren 70 ruimschoots aangeboden op de Vlaamse, Duitse en soms  Nederlandse (VPRO) televisie, maar was hier niet in de bioscopen te zien. Televisie in zwart-wit dat wel, jarenlang ben ik er dan ook van overtuigd geweest dat Rosi zijn films in zwart-wit heeft gedraaid. Pas recentelijk kwam ik erachter dat ze toch echt in kleur waren. Mogelijk is de tegenstelling zwart-wit/kleur ook wel symbolisch voor de gepolariseerde tijd anno 1974: links en rechts, goed en fout, activistische studenten versus behoudende bestuurders. Maar ja, 50 jaar later is het niet beter, allerminst. De cinema is veelkleurig, dat wel, maar tegenstellingen, tweespalten en controverses, zijn er meer dan ooit.

Daarom grijp ik terug naar Francesco Rosi en zijn dochter Caroline die over hem zegt:

‘My father was convinced that a film was something that could improve society…’

Vanuit die mooie gedachte ging het Filmhuis 50 jaar geleden van start. En veel werd er sindsdien bereikt en zeker is dat het een verrijking was voor de cultuur en samenleving in Nijmegen.